Wyjątkowy widz – spotkanie osób z niepełnosprawnością intelektualną z teatrem

Rozwój człowieka odbywa się przez odkrywanie, doświadczenia oraz przeżywanie różnych sytuacji. Kształtują nas nasze doznania – obrazy, dźwięki, smaki, faktury. Gdy stajemy się bardziej świadomi swoich potrzeb, poszukujemy w świecie jak najszerszej skali doznań, staramy się poszerzać swoje horyzonty. Szukamy doznań intelektualnych, emocjonalnych, ale również relacyjnych… Szukamy czegoś, co nas rozbudzi, zmotywuje do twórczego postrzegania świata oraz wyrażania własnego ja. Aby osiągnąć nasz cel, podróżujemy, czytamy książki, oglądamy filmy, uprawiamy sport, malujemy, chodzimy do teatru… Te czynności zaspokajają nasze potrzeby, dzięki nim realizujemy się, poznajemy siebie, a co najważniejsze, stajemy się świadomymi osobami, które potrafią określić własną tożsamość.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają pod tym względem dokładnie takie same potrzeby, jak my. Ich rozwój zdecydowanie różni się od przeciętnego, ze względu na różne ograniczenia poznawcze, lecz aby wesprzeć ich harmonijny (indywidualny, w zależności od stopnia niepełnosprawności) rozwój, również należy umożliwiać im poznanie otaczającego je świata. Brak różnorodnych przeżyć nie sprzyja ich rozwojowi, a przede wszystkim pobudzaniu ich świadomości siebie i poszerzaniu wiedzy o własnych emocjach i budowanych z innymi relacjach. Poza tym ograniczone poznawanie różnorodnych form życia utrudnia bycie świadomym nadawcą i odbiorcą społecznych i kulturowych komunikatów.

Teatr jest miejscem dla nas wszystkich! Jest miejscem, które dostarcza doznań zmysłowych i estetycznych, rozwija kreatywność, uczy innego spojrzenia… Jako teatroterapeutka i reżyserka spektakli zaangażowanych społecznie wierzę, że w teatrze najważniejsze jest spotkanie. Dla wielu osób z niepełnosprawnością intelektualną właśnie spotkanie może okazać się największą wartością uczestnictwa w wydarzeniu teatralnym. Należy jednak skupić się na odpowiednim przygotowaniu wizyty w teatrze i dostosowaniu oferty do tej grupy odbiorców.

Dla dorosłych osób z niepełnosprawnością ważna jest sama wizyta w teatrze – daje im nie tylko świadomość przynależności społecznej, ale również sprawstwa, niezależności, samostanowienia; buduje poczucie własnej wartości. Najważniejsze jednak jest, żeby osoba z niepełnosprawnością intelektualną miała możliwość dotknięcia teatru, czyli aby: POCZUŁA, PRZEŻYŁA TEATR i DOŚWIADCZYŁA GO nie tylko jako miejsca, ale także jako samego wydarzenia artystycznego i społecznego.

Jak to zrobić?

Aby w pełni zaangażować osoby z niepełnosprawnością oraz rozwinąć ich potencjał, nie wystarczy zaproponować im jedynie spektakl teatralny – należy się przede wszystkim skoncentrować na działaniach wokół głównego wydarzenia, zaproponować warsztaty dotyczące teatru, aktorstwa, sztuki. Działania, do których będziemy zapraszać naszych wyjątkowych widzów, muszą być oparte na konkrecie, czyli na pełnym zobrazowaniu tematu. Podczas warsztatów związanych ze spektaklem nasi widzowie muszą doświadczyć emocji i przeżyć wszystkie poruszane w nim sytuacje. Mówiąc o teatrze, zaprośmy ich do zwiedzania tajemniczych zakamarków budynku, pokażmy im miejsca przeznaczone dla aktorów, pracowników technicznych i widzów. Zamiast mówić, że w teatrze należy być cicho, pozwólmy im przekonać się na własnej skórze dlaczego – zorganizujmy warsztaty na scenie, pozwólmy uczestni(cz)kom zaprezentować własne etiudy, podczas gdy pozostała część grupy rozmawia na widowni. Po tym doświadczeniu podejmijmy dyskusję, czy i dlaczego podczas spektaklu należy być cicho…

Najważniejszy, a zarazem najtrudniejszy temat, który można podjąć z grupą osób z niepełnosprawnością intelektualną, to symbol teatralny. Mogą one bowiem mieć trudność ze zrozumieniem abstrakcyjnych odniesień i przyjmować to, co oglądają, zbyt dosłownie. W trakcie warsztatów musimy pokazać naszym widzom, że teatr jest magicznym światem, że przedmioty, scena, scenografia, a nawet aktorzy w każdej chwili mogą zamienić się w coś zupełnie innego… Podczas naszych działań z grupą możemy zaproponować uczestni(cz)kom kilka zabaw, które pokażą, że oni również potrafią przekształcić rzeczywistość i zamienić walizkę w motocykl, konia, telefon, książkę itd. Tego typu zabawy rozwijają u osób z niepełnosprawnościami myślenie, spostrzeganie i zdolności twórcze.

Nie bójmy się podczas warsztatów eksperymentować – pamiętajmy jednak o specyfice naszej grupy i dajmy uczestni(cz)kom przestrzeń do eksploracji. Sami natomiast zachowajmy postawę otwartą, akceptującą, elastyczną, bądźmy spontaniczni. Nie jesteśmy w stanie, planując warsztat dla naszych wyjątkowych widzów, wszystkiego przewidzieć, dlatego zostawmy sobie przestrzeń wolności i otwartości na to, co się wydarzy…
Małego widza z niepełnosprawnością intelektualną musimy otoczyć specjalną opieką. Z moich doświadczeń wynika, że to właśnie on jest najbardziej wymagający. Dlaczego? Dlatego, że aby zrozumieć, musi wszystkiego dotknąć! Realizując warsztaty dla małych dzieci z niepełnosprawnością, pozwólmy im na przeżycie prawdziwej teatralnej podróży. Niech stanie się ona niezapomnianym doznaniem. Nasze działania muszą skoncentrować się na dostarczeniu maluchom jak największej ilości uporządkowanych bodźców. Pozwólmy, aby dzieci wszystkimi zmysłami doświadczyły tego, co w teatrze najważniejsze: tajemnicy! Podczas naszych działań musimy jednak zachować dużą uważność i uszanować wszelkie potrzeby, jakie rodzą się w grupie. Jeśli zapraszamy dzieci do obejrzenia spektaklu w danej technice, na przykład lalkowego, przedstawmy im chociaż jedną lalkę (nie wszystkie, by zachować element niespodzianki!); jeśli w naszym przedstawieniu pojawia się bohater negatywny, to właśnie jego zaprezentujmy dzieciom – pomoże to zniwelować strach podczas spektaklu. Pamiętajmy, że mamy do czynienia z wyjątkowym widzem, którego postrzeganie świata jest inne, delikatniejsze.

Teatr to magiczne miejsce, które ma szansę rozwinąć potencjał osób z niepełnosprawnością intelektualną. Osoby te mogą być widz(k)ami i aktor(k)ami – pełnoprawnymi odbiorc(zyni)ami i nadawc(zyni)ami kultury. To od nas zależy, jak zaprezentujemy im świat teatru i czy damy możliwość jasnego i wartościowego odbioru sztuki teatralnej oraz wyrażania siebie przez działania teatralne. Dla mnie teatr jest jedną z dróg, dzięki którym osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą zabrać głos w ważnych dla siebie sprawach i zostać usłyszane.

Patrycja Bartoszak-Kempa
arteterapeutka – teatroterapeutka, choreoterapeutka, oligofrenopedagożka, reżyserka, teatrolożka, trenerka dramy