Czym jest ETR? Niezbędne wskazówki dla początkujących

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są pełnoprawnymi obywatelami naszego kraju. Mają dokładnie takie same prawa jak wszyscy, ale często się zdarza, że nie są tego świadomi. Dostęp do informacji dla tej grupy bywa mocno utrudniony z uwagi na język, jakim na co dzień się posługujemy. Oczywiście tak nie musi być. Za sprawą „Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami” z 19 lipca 2019 roku w polskim prawie pojawił się zapis o tekście łatwym do czytania – Easy to read (ETR). Zapis ten dotyczy głównie instytucji publicznych, ale sprawił, że ludzie zaczęli mówić o potrzebach różnych grup – w tym osób z niepełnosprawnością intelektualną. ETR odpowiada na te potrzeby – pozwala samodzielnie zrozumieć czytany tekst, a tym samym daje dostęp do informacji. Przy okazji jasne stało się, że tekst łatwy do czytania pomaga także innym odbiorcom – osobom z problemami poznawczymi, w kryzysach psychicznych czy osobom, które słabo znają język polski, np. cudzoziemcom. W tym artykule chcę wyjaśnić, dlaczego ETR jest taki ważny i jak tworzyć teksty łatwe do czytania i zrozumienia.

Zacznijmy od zasad. Chociaż wydaje się, że tekst łatwy powinien ich mieć niewiele, to prawda jest nieco inna. Czasem trzeba pozbyć się wielu przyzwyczajeń, żeby stworzyć coś, co będzie proste i zrozumiałe w odbiorze dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jeśli chcemy, by tak się stało, musimy przestrzegać poniższych zasad:

1. Język dostosowany do odbiorcy. Pamiętajmy, że jeżeli zakładamy, że odbiorcą tekstu będą osoby dorosłe, to nie będziemy używać zwrotów infantylnych.
2. Pisz wprost do człowieka. Zwracaj się bezpośrednio do odbiorcy (na „ty”).
3. Pisz krótko. Unikaj zdań wielokrotnie złożonych – im mniej przecinków, tym lepiej. Zdania pojedyncze są mile widziane.
4. Uporządkuj informacje. To, co dotyczy tego samego tematu, powinno być zapisane w jednym miejscu.
5. Łatwe i znane wyrazy. Już w szkole podstawowej uczono nas, żeby używać wielu synonimów do opisania tej samej rzeczy. Tutaj trzeba o tym zapomnieć – używamy tego samego słowa do opisania tej samej rzeczy.
6. Jeśli wprowadzamy trudne i nowe słowa, należy je wyjaśnić. Nie unikajmy nowych pojęć, ale opiszmy, co one oznaczają.
7. Unikaj metafor. Mogą one być nieznane odbiorcy i powodować, że informacja nie zostanie odebrana prawidłowo.
8. Bez zapożyczeń z innych języków. Wyjątkiem są te dobrze wszystkim znane sformułowania, jak „weekend” czy „okej”. Nawet jeśli na co dzień posługujemy się zwrotami z języka angielskiego pamiętajmy, że nie jest to typowe dla każdej grupy społecznej.
9. Rozwijaj skróty. Używajmy pełnych nazw. WTZ – Warsztaty Terapii Zajęciowej, czyli pierwsze litery nazwy nie dadzą informacji osobie z niepełnosprawnością intelektualną. Dla większości społeczeństwa ten skrót nie jest znany i trzeba go tłumaczyć. Nawet te powszechnie znane mogą być trudne do zinterpretowania. Zamiast pisać „np.” napisz „na przykład”.
10. Korzystaj z przykładów. Tak łatwiej zrozumieć trudniejsze zagadnienia. Im przykład będzie bliższy osobie z niepełnosprawnością intelektualną, tym lepiej. Korzystaj więc z tych przykładów, które odnoszą się do życia codziennego.
11. Strona czynna i pozytywne komunikaty. Dużo lepiej zabrzmi komunikat „Pracownik urzędu przekaże Ci informacje” niż „Informacja zostanie przekazana Ci przez pracownika urzędu”. Sposób sformułowania wypowiedzi ma znaczenie. Zamiast mówić czego nie wolno robić, lepiej wskazać, co ktoś powinien zrobić.
12. Ostrożnie z zaimkami. Lepiej ponownie użyć imienia danej osoby niż pisać „on”. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną może nie odnieść się do wcześniejszego zdania i tym samym nie zrozumieć o co czy o kogo nam chodzi.
13. Procenty i duże liczby są niezrozumiałe. Zamiast pisać „5%” napisz, że „mało”. Wielkie liczby, np. 2 765 334, można zastąpić określeniem „dużo”.
14. Czcionka bezszeryfowa. Jest dużo łatwiejsza w odbiorze. Czcionki szeryfowe tak jak Times New Roman mają ozdobniki, które sprawiają, że tekst jest mniej wyraźny i trudniej się go czyta. Zaleca się stosowanie takich czcionek jak Calibri, Arial czy Tahoma. Uważaj, by czcionka, z której skorzystasz, nie była zbyt ciasna (odstępy 0,8 pt.) lub zbyt jasna.
15. Wielkość czcionki 14. Jest to minimum, które pozwoli swobodnie zapoznać się z tekstem.
16. Tekst wyrównuj do lewej strony. Łatwiej się czyta, gdy odstępy między wyrazami są równe. Często ludzie o tym zapominają i justują tekst, co utrudnia jego odbiór.
17. Ważne rzeczy pogrub i dodaj napis „Uwaga!”. Jeśli musimy wyróżnić ważny fragment, lepiej pogrubić tekst i napisać np. Ważne! lub Uwaga! Kursywa i cieniowanie sprawiają, że trudniej odczytać tekst. Nie pisz całych wyrazów DUŻYMI LITERAMI i unikaj podkreślania. Pamiętaj, że w wielu przypadkach korzystanie z kolorów jest nieskuteczne. Niektóre osoby ich nie rozpoznają, program odczytu ekranu ich nie rozróżnia, czasem zbyt mały kontrast sprawia, że jest trudniej.
18. Wypunktowania pomagają w odbiorze. Jeśli musisz wymienić więcej elementów, warto skorzystać z wypunktowania. Taki tekst będzie bardziej przejrzysty.
19. Prosta interpunkcja. Staraj się unikać znaków specjalnych, takich jak np. /, #,&.
Nie korzystaj z wtrąceń i przypisów – osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi nie będą szukały informacji na końcu tekstu, przez co umkną im, być może ważne, treści. Wtrącenia powodują, że sztucznie i niepotrzebnie wydłużymy zdanie. Lepiej rozbić te informacji na krótsze zdania.

Zły przykład:
Wczoraj (na Boże Narodzenie!) moja córka dostała zieloną, świecącą piłkę.

Dobry przykład:
Wczoraj było Boże Narodzenie.
Moja córka dostała piłkę.
Piłka była zielona i świecąca.

20. Nowe zdanie zaczynaj od nowej linijki. Nie dziel wyrazów. Dobrze jeżeli jedno zdanie nie zajmuje więcej niż jedną linijkę.
21. Format A4. Pozwala na przejrzyste zapoznanie się z tekstem. Łatwy do czytania i w razie potrzeby do kopiowania.
22. Białe tło jest lepsze niż ozdobniki. Pamiętajmy o przejrzystości dokumentu. Tło utrudnia odbiór informacji. Należy uwzględnić duży kontrast i przejrzystość wypowiedzi, np.

23. Podziel tekst na części. Dużo tekstu na stronie „przestraszy” odbiorcę. Tekst powinien zostać pogrupowany, a między poszczególnymi częściami zachowany odstęp. W tekście łatwym do czytania nie stosujemy akapitów.
24. Ważnym elementem są ilustracje. Czasem sam tekst to za mało. Zrozumienie treści ułatwią zdjęcia, rysunki lub grafiki. Należy dostosować ilustracje do grupy wiekowej, dla której tworzony jest ETR. Pamiętajmy o ujednoliceniu – jeśli decydujemy się na zdjęcia, to staramy się trzymać tego sposobu ilustrowania w całym dokumencie. Zdjęcia powinny być wyraźne i nie zawierać zbyt wielu szczegółów. Grafiki powinny być proste do interpretacji.
25. Skonsultuj tekst łatwy do czytania, który stworzyłeś, z potencjalnymi odbiorcami, czyli osobami z niepełnosprawnością intelektualną. To właśnie dla nich on powstaje i to właśnie oni najlepiej ocenią, czy jest on zrozumiały .
26. Symbol „ETR”. Tekst łatwy do czytania i zrozumienia powinien zostać oznaczony. Można w tym celu wykorzystać europejskie logo, które znajduje się poniżej. Jest to znak dla osoby z niepełnosprawnością intelektualną, że będzie w stanie zrozumieć ten tekst.

Spełnienie wszystkich powyższych zasad jest konieczne, aby tekst, który stworzymy, był łatwy do czytania i zrozumienia dla osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi.

Dla osób chętnych, które chcą tworzyć teksty łatwe do czytania i zrozumienia, polecam poradnik „Informacja dla wszystkich. Europejskie standardy przygotowania tekstu łatwego do czytania i rozumienia”. Poradnik dostępny jest w formie on-line na stronie Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną.

Dlaczego ETR jest taki ważny? Daje szanse pełnego dostępu do informacji osobom z niepełnosprawnością intelektualną. Pomaga w codziennym życiu, tak naprawdę na każdym jego etapie. Przez lata miałam okazje współpracować ze wspomnianą grupą – na początku jako wolontariusz, a potem zawodowo jako doradca i trener pracy. Tekst łatwy do czytania pomagał mi dostosować materiały do pracy, a tym samym poznać mocne strony kandydatów, nauczyć młodych ludzi z niepełnosprawnością intelektualną jak pisać CV oraz wprowadzić ich skutecznie na stanowisko pracy. ETR otwiera osobom z niepełnosprawnością intelektualną „nowy świat”, który dla nas jest codziennością. Dzięki temu, że na stronach internetowych instytucji publicznych pojawiają się najważniejsze informacje w tekście łatwym, mogą oni poznawać swoje prawa i uczą się samodzielności.

Na straży dostępności informacji dla osób z niepełnosprawnością intelektualną stoją różne organizacje pozarządowe. To dzięki Polskiemu Stowarzyszeniu na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną mogłam się zagłębić w tajniki ETR i jestem za to bardzo wdzięczna. Pracując na co dzień z osobami z różnymi niepełnosprawnościami staram się korzystać z tych zasobów. Tę organizację cenię nie tylko ze względu na rozległą wiedzę, ale przede wszystkim za to, że w ich pracy widać misję. Ostanie lata obfitowały w wiele wydarzeń – epidemia, wojna na Ukrainie. Byliśmy wręcz zasypywani informacjami, ale dla osób z niepełnosprawnością intelektualną był to jeden wielki chaos. Pandemia była dla wszystkich sytuacją nową, czymś nieznanym i budziła strach. Dzięki informacjom w tekście łatwym do czytania i grupa osób z niepełnosprawnościami mogła dowiedzieć się, co się dzieje. Dzięki ETR łatwiej było wytłumaczyć tej grupie, czym jest epidemia i dlaczego tak ważne jest przestrzeganie pewnych zasad sanitarnych. Taki sposób przekazu informacji okazał się także przydatny dla uchodźców z Ukrainy. Często znajomość języka polskiego u tej grupy była niewielka. Informacje o działaniu urzędu w tekście łatwym, zawierającym też ilustracje, było dla nich pomocne.

Chociaż zasad ETR jest sporo, to tak naprawdę dla nas nie jest to takie trudne, jak walka osób z niepełnosprawnościami o dostępność informacji. Dzięki ETR osoby niegdyś pomijane będą mogły mieć dostęp do kultury, sportu i przede wszystkim do urzędów. Mam nadzieję, że zachęciłam Państwa do pisania tekstów łatwych do czytania i zrozumienia. Pisanie pierwszych tekstów może być trudne, ale naprawdę warto.

Bibliografia:
1. „Informacja dla wszystkich. Europejskie standardy przygotowania tekstu łatwego do czytania
i rozumienia”, Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Warszawa 2012.
2. https://www.inclusion-europe.eu/easy-to-read/

Autorka: Katarzyna Patoczka